نقدی بر نظریۀ انتقادی اطلاعات؛ رویکرد دیالکتیکی در بومی سازی دانش

پیچیدگی ماهیت اطلاعات و دانش، محل پیدایش تعاریف، تفاسیر، نظریه ها و دیدگاه های علمی متفاوت و تا حدودی متضاد نسبت به این حوزۀ مهم علمی بوده، بحث دراین باره را در سطح جهان و جامعۀ اطلاعات محور و دانش محور کنونی موجب شده است. دو جریان فکری مهم جهان در این زمینه، با دو خاستگاه متفاوت، «نظریۀ اطلاعات» و «نظریۀ انتقادی اطلاعات» را پیش کشیده اند. رویکرد نظریۀ اول، تبیین های سوژه محور، فردباورانه و مدل های فردمحوری مانند «مدل بلکین» است که به جهان دوقطبی منتهی می شود؛ ولی نظریۀ دوم به تبیین اجتماعی و فرآیندمحور تولید، جریان، توزیع و مصرف اطلاعات می پردازد و دیدگاهی برای توزیع عادلانۀ اطلاعات مبتنی بر نفی ظلم، تقرب به عدالت، رفع ستم دیدگی و انصاف است. نوشتۀ حاضر به نقد کتابی از کریستیان فوکس با رویکرد دوم، با عنوان نظریۀ انتقادی اطلاعات می پردازد که توسط مهدی شقاقی ترجمه شده است. دستمایۀ نویسندۀ اثر اصلی، تناقضات موجود در مفاهیم رقابت و همکاری، فردگرایی و جهانی سازی، پیش فرض های نادرستی مانند «اطلاعات به عنوان کالا» به جای «اطلاعات به عنوان خیر و صلاح عمومی» و کاربرد جعلی «مالکیت و کالای خصوصی» در برابر «مالکیت و کالای عمومی» مطرح در نظریۀ اطلاعات است. وی می خواهد از این مسیر، مسئلۀ خویش یعنی «نیاز به نظریۀ انتقادی اطلاعات» را به عنوان راه حلی برای رفع این نقایص پیش کشیده، به نقد برخی پدیده های اساسی دنیای کنونی بپردازد. به تصور نویسندۀ نقد، جریان فکری حاکم بر رشتۀ علم اطلاعات و دانش شناسی داخل کشور، نگاه غربی به ماهیت وجودی اطلاعات و دانش با رویکردی اثبات گرایانه است؛ اما جریان های فکری متفاوت کمتر مجال طرح و بحث یافته اند. البته آثار اندکی به جریان های فکری دیگر هم توجه و تلاش کرده اند تا نگاهی بومی به اطلاعات را در داخل کشور ترسیم کنند. این نوشته ضمن اشاره به محتوا، مزایا و کاستی های کتاب، آن را (به دلیل دربرداشتن دیدی متفاوت به ماهیت و فلسفۀ اطلاعات و انتقال مطالب جدید به مخاطبان داخل کشور) دارای ارزش بومی سازی، بازاندیشی و تغییر نگرش احتمالیِ متخصصان رشته و نیز، در سطح کلان، اثری ارزشمند در روند سیاست گذاری حوزۀ علم اطلاعات و دانش شناسی می بیند. بنابراین از نظر نویسندۀ نقد، ترجمۀ اثر نقطۀ آغازی برای انعقاد و شکل گیری حلقه و جریان علمی و فکری جدیدی در میان علاقه مندان و متفکران همسو با این جریان فکری در داخل کشور است.